Альгерд Бахарэвіч, вядомы беларускі літаратар і публіцыст, ганарыцца тым, што не выдае кнігі за свае грошы. Спонсары і выдавецтвы заўсёды зацікаўленыя ў супрацоўніцтве з ім. Тым часам, друкавацца за свае сродкі – рэальнасць для амаль усіх беларускамоўных аўтараў. Чаму фінансы адварочваюцца ад сучаснай літаратуры? Магчыма справа ў сюжэтах, тэмах-табу, якія ўсё яшчэ існуюць. Вось матэрыял для разваг.

– Чаго чакаюць чытачы ад літаратуры сёння? Хто герой сучаснага рамана? Які яе самы востры сюжэт?

– Я лічу, самае цікавае ў літаратуры цяпер – гэта магчымасць пабачыць героя-сучасніка, чалавека, які ходзіць па тых самых вуліцах, сустракае на сваім шляху знаёмыя чытачу аб’екты. У чытача ствараецца ўражанне, што ён сам жыве ў кніжцы, бо персанажы яму зразумелыя і блізкія. Тым, хто набывае кніжку ў чаканні эстэтычнай асалоды і інтэлектуальнага выкліку, цікава чытаць пра сябе, пра нашае сёння, пра людзей, якія жывуць тут і цяпер, у сучасных беларускіх гарадах і мястэчках.

Яшчэ адна тэма – свабодныя людзі ў несвабоднай краіне. Тут, у Беларусі, у 2016 годзе. Як яны жывуць? Што іх хвалюе? Якія выклікі стаяць перад імі? Калі я звяртаюся да публікі, даю майстар-класы, выступаю перад маладымі літаратарамі, я заўжды кажу: “Пішыце пра нашае сёння, яно гэтага заслугоўвае”. Мы жывем у неверагодна цікавы час.

– А што такога цікавага ў наш час?

– Мы жывем у несвабоднай краіне. Ты мусіш неяк прыстасоўвацца, прымаць альбо не прымаць правілы гульні, ісці або не ісці на кампрамісы з дзяржавай, з грамадствам, з сабой…

– Але гэта хутчэй праблема, а не ўмовы для творчага пошука…

– Так, але гэта праблема, якая мае фантастычны патэнцыял для творчасці. Людзі, якія жывуць у несвабодным грамадстве, у несвабоднай дзяржаве маюць значна больш тэмаў для размоваў. Іх жыццё насычанае і цікавае, яны сутыкаюцца з большай колькасцю праблемаў і часцей павінны рабіць выбар. Гэта ўсё жывы матэрыял для літаратуры. Таму Беларусь, яе вялікія і малыя гарады – гэта тыя месцы, дзе сюжэты проста валяюцца пад нагамі. Тут столькі абсурду, столькі зла, столькі неталерантнасці, столькі сутыкненняў і канфліктаў… Столькі любові і нянавісці… Чалавеку тут трэба ўвесь час змяняцца, каб ацалець.

– Вам ёсць з чым параўноўваць. Вы атрымалі стыпендыю ПЭН-цэнтра і некалькі год жылі ў Нямеччыне…

– Так, сапраўды. Там, у дэмакратычнай краіне, усё прасцей. Няма гэтай напружанасці, ціску. У людзей большая асабістая прастора. Больш свабоды, а гэта значыць больш адзіноты. Людзі часцей застаюцца сам насам з сабой. І ў прынцыпе гэта відаць у сучаснай заходнееўрапейскай літаратуры. Там больш корпання ў сабе, пастаяннага самааналізу і рэфлексіі. Менш гульні, менш абсурду, менш іроніі.

– Вашую прозу называюць называюць халоднай, інтэлектуальнай. Вы цынік?

– Чытачы і крытыкі кажуць, што ў апошніх кнігах усё змянілася, – нарэшце, я напісаў раман, дзе герою можна паспачуваць… Раней я ніколі не задумваўся пра дыялог з чытачом, пра яго эмоцыі і рэакцыі. Я пісаў выключна для сябе. А цяпер задумаўся. Напэўна, прыехаўшы з Нямеччыны, я наноў адкрыў для сябе нашую краіну і гэтых людзей. Пабачыў колькі тут на самой справе болю, надзеі, асаблівай беларускай тугі. Гэта ўсё мяне натхняе. Вось яно, нікім не апетае, не асэнсаванае, ляжыць на паверхні. Мы ж усе ходзім па гэтых вуліцах…

– Адзін з вашых раманаў называецца “Шабаны”. Усе, хто жывуць у Мінску, ведаюць што Шабаны самы непрэстыжны раён горада. Чаму Вы прысвяцілі гэтаму месцу цэлы раман?

– Як я і казаў, я хачу пісаць пра тое, што адбываецца тут і цяпер, пра рэальнае жыццё. “Шабаны” – увасабленне гэтага імкнення. Я ў Шабанах вырас, там вучыўся ў школе, з’ехаў адтуль у 1999 годзе. Цяпер там жывуць мае бацькі. Гэтае месца – цэлы свет, Шабаны – цікавы феномен беларускай рэчаіснасці. Не вёска, не горад, месца, якое павінна было захаваць безаблічнасць, месца без гісторыі. З іншага боку, свае “шабаны” існуюць у любым еўрапейскім горадзе. Чым яны падобныя да мінскіх? Чым адрозніваюцца? Гэтыя пытанні – выдатная глеба для творчасці.

– Вы сказалі, што пісалі для сябе. Многія асудзілі такі б падыход да творчай працы, бо лічыцца, што пакліканне майстра – рабіць свет прыгажэйшым і больш дасканалым.

– Я з гэтым не згодны. Рабіць свет прыгажэйшым – гэта падыход, які быў актуальны ў 19 стагоддзі. Калі казаць пра пакліканне сучаснай літаратуры, то я не ведаю, у чым яно. Але вось пакліканне асобна ўзятага пісьменніка… Калі яно ўсё ж такі існуе, то яго можна сфармуляваць так: казаць тое, пра што іншыя людзі сказаць не здольныя або баяцца.

– Што вы спрабуеце сказаць, пра што ўсе астатнія маўчаць?

– Напрыклад, у нас ёсць некалькі “цёмных камораў” – табуяваных тэмаў, на якія гаварыць не прынята. Каму, як не літаратарам, адчыняць гэтыя страшныя дзверы.

Яшчэ жывучы ў Гамбургу, я напісаў два эсэ пра Янку Купалу, класіка беларускай літаратуры. Першае – пра Купалу жывога, другое – пра мёртвага. Пра тое, што ў 30-я гг. Купала паслухмяна выконваў ролю, якую яму навязалі, і таму перастаў быць паэтам і літаратарам. Пачаўся скандал, бо “нельга так казаць пра класікаў”.

Ці вось яшчэ адна цёмная камора. У сваім апошнім рамане “Белая муха забойца мужчын” (2015) я пішу пра дыскрымінацыю жанчын, пра іх правы, пра роўнасць. Беларуская літаратура пакуль не сказала пра гэта ні слова. Але час прыйшоў. Мая кніга выйшла ў самым канцы 2015 года і на яе ўжо вельмі шмат самых розных водгукаў і рэцэнзій. Гэтая тэма хвалюе людзей.

– Якія гэта былі водгукі? Яны вас радуюць?

– Разумееце, беларускія літаратары жывуць у такой сітуацыі, што іх радуе любая рэакцыя. Бо 9 з 10 кніжак, якія выходзяць па-беларуску, не атрымліваюць абсалютна ніякіх водгукаў. Я не шукаю спецыяльна, што пра мае кніжкі кажуць ці пішуць, але калі на нешта натраплю ў сеціве – чытаю. І бачу, што “Белая муха” прагучала.

Там ёсць добра закручаны сюжэт. Але пры гэтым я не здрадзіў сабе. Бахарэвіч там абсалютна пазнавальны. Мой стыль, мой падыход да літаратуры – усё гэта засталося.

– Вы і выдавецтва, якое выдала гэтую кнігу, зарабілі з выдання?

– Я не зарабляю сваімі кнігамі. Я бы хацеў патлумачыць, якая сітуацыя ў беларускамоўнай літаратуры (пра расейскамоўную беларускую літаратуру я нічога не ведаю).

Пісьменнікі ў Беларусі ў абсалютнай большасці выпадкаў не зарабляюць са сваіх кніг і не “жывуць з літаратуры”. Літаратары, як правіла, маюць нейкую “нармальную” працу, на якой яны зарабляюць грошы, а кніжкі выдаюць за свой кошт: напісаў, прыйшоў у выдавецтва, заключыў дамову, заплаціў са сваёй кішэні, надрукаваў, і часцяком аўтар сам прадае свае кніжкі альбо дамаўляецца з кнігарнямі.

Сам я да такіх літаратараў не належу. У мяне няма ніякай дадатковай працы. Я нічым, акрамя літаратуры, не займаюся. Толькі пішу. Я не выдаю кніжкі за свой кошт – толькі за кошт выдавецтва. Колькі я выдаў кніг? Недзе каля чатырнаццаці, здаецца.

Паўстае лагічнае пытанне, на што я жыву? Ёсць іншыя магчымасці, якімі я карыстаюся. Напрыклад, замежныя стыпендыі. Нядаўна мы з жонкай вярнуліся з Парыжу, – я атрымаў стыпендыю Французскага Інстытута, на якую мог жыць і працаваць у Францыі тры месяцы. Гэтай восенню мой раман “Дзеці Аліндаркі” выйдзе па-французску.

Ёсць аўтарскія выступы, замежныя фестывалі. Ёсць магчымасць пісаць калонкі, тэксты, эсэ для розных медыяў. Я вёў некалькі аўтарскіх праектаў на Радыё Свабода, вяду калонкі на некалькіх сайтах. Я шмат пішу для сеціўных выданняў і шмат выступаю перад публікай.

– Ці прыносіць такая праца вам творчую асалоду і задавальненне?

– Пакуль на мяне не ціснуць, пакуль мне не кажуць, што і як пісаць, – так. Мае калонкі – гэта паўнавартасныя эсэ, дзе я пішу пра ўсё, што лічу цікавым. І гэта таксама літаратура. Для мяне галоўнае – пісаць, займацца літаратурай ці пісаць пра літаратуру.

– Ці не было ў вас думкі напісаць раман адмыслова дзеля шырокай публікі?

– Тут не ўсё так проста. Каб гэта зрабіць, трэба самому моцна змяніцца. Змяніць сваё бачанне свету. Змірыцца, прыстасавацца. Калі мы будзем падыходзіць да свайго таленту ўтылітарна, мы сутыкнемся з вялікай праблемай выбару: тое што мы робім — творчасць? Ці проста спроба зарабіць сабе грошы і славу?

– Вы лічыце што адно адмаўляе другое?

– Адно не адмаўляе другога – але толькі да пэўнай мяжы. Пытанне – ці гатовы ты перайсці гэтую мяжу. Я не гатовы. Я творца, мастак, я гатовы ахвяраваць шмат чым у жыцці дзеля таго, каб заставацца свабодным творцам і пісаць тое, што я хачу, а не тое, што ад мяне чакаюць. Быць вольным заўжды нязручна.

– З другога боку ёсць мас-маркет. Чаму б не дамовіцца з сабой? Ёсць чаканні людзей, якія хацелі б чытаць па-беларуску, але, магчыма, больш “лёгкія” творы. І нехта ўсё роўна іх напіша. Чаму не Вы?

– Вось гэтае пытанне: “дамовіцца з сабой”, – яно мяне пужае. Я не гатовы. Я некалі вырашыў, што буду займацца літаратурай. Сярод маіх настаўнікаў даўно памерлыя пісьменнікі, такія як Джэймс Джойс, Уладзімір Набокаў і Франц Кафка. Калі б яны “дамаўляліся з сабой”, яны ніколі не напісалі б сваіх вялікіх раманаў.

Не быць “масавым аўтарам” – гэта мой выбар. Аўтар, які хоча не залежыць ад гэтай кан’юктуры, павінны змірыцца з тым, што яго жыццё будзе вельмі нялёгкім. Калі б я хацеў быць добра прадаваным і масавым аўтарам, то я б пісаў зусім інакш. У мяне б змяніліся сама мова, падыход да маёй працы. Змяніліся б стасункі з выдавецтвамі. Я б усё рабіў інакш, нават інакш выглядаў бы. Бо для масавай літаратуры важна, каб у аўтара быў нейкі адметны вобраз, каб ён існаваў у інфармацыйнай прасторы, як запамінальная і прыгожая карцінка.

– Калі падсумаваць вашыя разважанні, свой выбар Вы зрабілі ў бок элітарнай літаратуры. І нават ганарары не прымусяць вас думаць па іншаму?

– Я жыву ў беднасці, але гэта мой свядомы выбар. Мы з жонкай неяк зводзім канцы з канцамі, але затое маем свабоду. Для мяне існуе заканамернасць, – чым больш людзей хваляць нейкую кнігу, тым горшая гэта кніга. Калі мы будзем працаваць “на мільёны”, то мы апусцімся да прымітыву. Добрая літаратура заўсёды апелюе нават не да тысячаў і соцень людзей, а да аднаго чалавека. Ісці на кампраміс, можа быць, і варта, але заўсёды ёсць рызыка, што ты пяройдзеш нейкую мяжу, пасля якой проста перастанеш сябе паважаць.

Да таго, ж у Беларусі такая сітуацыя, што можна напісаць супер-кнігу, улічыць усю кан’юктуру і патрэбы аўдыторыі, а яна ўсё роўна не будзе прадавацца. Заходнія законы рынку тут не працуюць. Беларусь – містычная краіна.

– Вы з’яўляецеся сябрам Саюза беларускіх пісьменнікаў?

– Я з яго выйшаў, бо лічу што гэта бессэнсоўная савецкая арганізацыя, якая даўно сябе вычарпала. Творчыя арганізацыі – гэта наогул добрая тэма для сатыры. Але сябрам адной творчай арганізацыі я ўсё ж застаюся. Гэта беларускі ПЭН-цэнтр.

– Тое, што беларускія творцы існуюць кожны сам па сабе, – Вы не бачыце ў гэтым праблему?

– Магчыма, але з іншага боку, чаго хацець ад мастака? Хто будзе марнаваць час на тое, каб сябраваць з калегамі? Галоўнае – творчасць, а яна немагчымая без адзіноты. Дарэчы, у ПЭН-цэнтры штогод адбываюцца дыскусіі, дзе мы сустракаемся і размаўляем на тэмы “Хто мы, беларускія пісьменнікі? “Хто мы мы ў вачах грамадства?”, “Хто мы ў вачах саміх сябе?”. Звычайна іх вядзе паэтка і перакладчыца Юля Цімафеева. Вось там мы шмат гаворым пра пісьменніцкую раз’яднанасць, пра салідарнасць…

– Навошта чытаць сучасную літаратуру? Ці можна там знайсці адказы, парады, адказы на пытанні, як жыць і дзе выйсце са складаных сітуацый?

– Мне здаецца, літаратура не мусіць даваць адказы, яна мусіць дапамагаць пераадольваць страх. Страх сказаць, страх прачытаць, страх напісаць ці падумаць. Страх зрабіць першае намаганьне. Што будзе далей, пасля – гэта ўжо адказнасць кожнага канкрэтнага чытача. Далей літаратура ўжо не нясе адказнасці. Яна адчыняе дзверы – калі ласка, хочаш – уваходзь і разбірайся сам з сабою. А калі не хочаш, жыві старымі міфамі і страхамі.

Я ўпэўнены, што ніхто не абавязаны быць героем. Ніхто не абавязаны быць адважным. Абсалютнай большасці людзей утульна жыць у тым свеце, які яны самі сабе прыдумалі і збудавалі. Але калі ты адгарнуў кнігу… Тады падрыхтуйся. Будзе балюча, страшна, і магчыма ты даведаешся пра сябе нешта вельмі непрыемнае. І толькі ад цябе залежыць, ці называць гэта праўдай.